شاخص نوآوری ایران؛ آینه‌ای از اقتصاد دانش‌بنیان کشور برای تعیین نقشه راه آینده

شاخص جهانی نوآوری (GII) با هدف ارائه تصویری روشن و جامع از وضعیت نوآوری در جهان طراحی شده است. این شاخص به عنوان یک ابزار قدرتمند، به ما کمک می‌کند تا روندهای نوظهور، چالش‌ها و فرصت‌های موجود در این حوزه را شناسایی کنیم. در حالی که GII به طور سنتی بر پیشرفت‌های فناورانه تمرکز داشته است، نسخه ۲۰۲۴ این شاخص، توجه ویژه‌ای به نقش کارآفرینی اجتماعی در پیشبرد نوآوری دارد.

کارآفرینی اجتماعی با هدف ایجاد تغییرات مثبت در جامعه و حل چالش‌های اجتماعی شکل گرفته است. این رویکرد نوآورانه، با ترکیب اصول تجاری و اهداف اجتماعی، راهکارهای پایدار و مؤثری را برای بهبود زندگی انسان‌ها ارائه می‌دهد. شاخص جهانی نوآوری ۲۰۲۴ با تمرکز بر کارآفرینی اجتماعی، به دنبال ایجاد پایه‌ای مستحکم برای درک بهتر این پدیده و نقش آن در توسعه پایدار است. با توجه به اهمیت روزافزون کارآفرینی اجتماعی، این شاخص با ارائه یک تصویر جامع از وضعیت نوآوری در جهان، به سیاست‌گذاران، سرمایه‌گذاران و سایر ذی‌نفعان کمک می‌کند تا تصمیمات آگاهانه‌تری اتخاذ کنند.

وضعیت نهادهای مختلف ایران در نوآوری جهانی

ایران با کسب امتیاز ۲۹.۶ و رتبه جهانی ۹۵ در شاخص زیرساخت، عملکردی متوسط از خود نشان می‌دهد. این بدان معناست که زیرساخت‌های ایران در مقایسه با بسیاری از کشورهای جهان، به ویژه در حوزه‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات و پایداری زیست‌محیطی، نیازمند بهبود قابل توجهی هستند.

• فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT):

دسترسی ایران به ICT با رتبه ۸۹، نشان‌دهنده دسترسی متوسط به زیرساخت‌های ارتباطی مانند اینترنت است. استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات با رتبه ۶۵، بیانگر آن است که مردم ایران به طور نسبی از ابزارهای دیجیتال استفاده می‌کنند. اما در مقابل خدمات آنلاین دولت با رتبه ۱۱۵، نشان‌دهنده ضعف در ارائه خدمات دولتی به صورت الکترونیکی است. در واقع می‌توان گفت ایران هنوز در دولت الکترونیک چندان نتوانسته است خوب عمل کند. می‌توان گفت شاید به سبب ساختار فرهنگی و اجتماعی در مقوله مشارکت الکترونیکی با رتبه ۱۲۸ هم عملکرد مناسبی ندارد. ایطن موضوع  بیانگر مشارکت بسیار کم مردم در تصمیم‌گیری‌های آنلاین و فرآیندهای الکترونیکی است.

• زیرساخت عمومی:

در زیرساخت‌های عمومی‌تر مثل دسترسی به انرژی وضعیت مطلوب‌تری از خود نشان داده است. تولید برق با رتبه ۵۴، نشان‌دهنده تولید برق مناسب کشور نسبت به جمعیت است. عملکرد لجستیک با رتبه ۱۰۵، بیانگر ضعف در زیرساخت‌های حمل‌ونقل و لجستیک است. سرمایه‌گذاری ناخالص با رتبه ۵ در ایران، نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری قابل توجه در زیرساخت‌های این حوزه است.

• پایداری زیست‌محیطی:

با توجه به اهمیت پایداری و سازگاری صنایع با محیط زیست یکی از شاخص‌هایی که برای فعالیت‌های نوآورانه جهانی ارزیابی شده است این مورد است. البته رتبه ایران در این شاخص نشان می‌دهد  که چندان برآن متمرکز نبوده است. تولید ناخالص داخلی ایران (GDP) به ازای هر واحد مصرف انرژی با رتبه ۱۲۲، نشان‌دهنده مصرف ناکارآمد انرژی است.

در استفاده از انرژی‌های کم کربن و پایدار در فعالیت‌های نوآورانه و صنایع جایگاه ۱۲۰ جهانی را دارد که بیانگر سهم بسیار کم انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد انرژی کشور است. همچنین گواهینامه‌های ISO 14001 با رتبه ۱۰۴، نشان‌دهنده تعهد کم شرکت‌ها به مسائل زیست‌محیطی است.

شاخص زیرساخت ایران نشان می‌دهد که این کشور در برخی حوزه‌ها مانند سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها عملکرد خوبی دارد، اما در حوزه‌هایی مانند پایداری زیست‌محیطی، خدمات الکترونیکی دولت و لجستیک با چالش‌های جدی روبرو است. برای بهبود رتبه ایران در شاخص جهانی نوآوری، لازم است که دولت و بخش خصوصی تلاش‌های خود را برای رفع این چالش‌ها و تقویت زیرساخت‌های کشور متمرکز کنند.

شاخص پیچیدگی بازار

شاخص پیچیدگی بازار، یکی از ابعاد مهم شاخص جهانی نوآوری (GII) است که به ارزیابی توانایی یک اقتصاد در ایجاد، جذب و بهره‌برداری از منابع پیچیده اقتصادی می‌پردازد. در این تحلیل، به بررسی دقیق شاخص پیچیدگی بازار در ایران پرداخته و نقاط قوت، ضعف و فرصت‌های بهبود آن را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

ایران با کسب امتیاز ۵۵.۴ و رتبه ۱۷ در شاخص پیچیدگی بازار، عملکرد بسیار خوبی از خود نشان می‌دهد. این بدان معناست که ایران دارای یک بازار پیچیده و پویا است که پتانسیل بالایی برای رشد و توسعه دارد.

• اعتبار:

ایران در زمینه اعتبار عملکرد متوسطی در سال ۲۰۲۴، رتبه ۷۲ داشته است. دسترسی به اعتبار برای کسب‌وکارهای کوچک و متوسط (استارت‌آپ‌ها و اسکال‌آپ‌ها) متوسط ارزیابی شده است. همچنین بازار اعتبار بخش خصوصی در کشور وضعیت نسبتا خوبی دارد. نبود داده در مورد وام‌های موسسات مالی خرد، نشان‌دهنده شکاف‌هایی در تامین مالی کسب‌وکارهای کوچک است و اجازه تحلیل دقیق‌تر نمی‌دهد.

• سرمایه‌گذاری:

ایران در زمینه سرمایه‌گذاری عملکرد فوق‌العاده‌ای داشته است و رتبه یک در امسال کسب کرده است. ارزش بازار سرمایه ایران نسبت به تولید ناخالص داخلی بسیار بالا است. اما داده در مورد سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر، نشان‌دهنده نیاز به توسعه بیشتر این حوزه است.

• تجارت، تنوع و مقیاس بازار:

ایران در زمینه تجارت، تنوع و مقیاس بازار عملکرد نسبتا ضعیفی داشته است و این موضوع به دلیل جایگاه ۹۷ جهان قابل مشاهده است. با این داده‌ها می‌توان به این نتیجه رسید که تعرفه‌های بالا، مانع اصلی بر سر راه تجارت بین‌المللی ایران است. از طرفی اقتصاد ایران تنوع متوسطی دارد و اندازه بازار داخلی ایران بسیار بزرگ است.

ایران با وجود داشتن یک بازار بزرگ و پویا، با چالش‌هایی در زمینه تسهیل تجارت، دسترسی به اعتبار و توسعه بازار سرمایه خطرپذیر مواجه است. برای بهبود رتبه خود در شاخص پیچیدگی بازار، ایران باید بر روی کاهش موانع تجاری، توسعه بازار سرمایه و حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و متوسط تمرکز کند. براساس داده‌های ارائه شده، ایران در شاخص تجارت، تنوع و مقیاس بازار با کسب امتیاز ۴۱.۹ و رتبه جهانی ۹۷، عملکرد نسبتا پایینی دارد.

موانع تجاری: نرخ بالای تعرفه‌های گمرکی (رتبه ۱۳۱) نشان می‌دهد که ایران با موانع تجاری قابل توجهی روبرو است. تعرفه‌های بالا هزینه‌های واردات را افزایش داده و رقابت‌پذیری کالاهای ایرانی در بازارهای جهانی را کاهش می‌دهد.

تنوع اقتصادی: اقتصاد ایران از تنوع متوسطی برخوردار است که در این حوزه رتبه ۵۸ نشان داده شده است. این بدان معناست که اقتصاد ایران به چند صنعت اصلی وابسته است و در نتیجه، آسیب‌پذیری آن در برابر نوسانات بازارهای جهانی افزایش می‌یابد.

مقیاس بازار: با وجود موانع تجاری، ایران از یک بازار داخلی بزرگ با پتانسیل قابل توجه برای فعالیت‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری  از رتبه ۱۹ برخوردار است . این نشان می‌دهد که بازار داخلی ایران می‌تواند به عنوان یک موتور رشد اقتصادی عمل کند.

شاخص خروجی‌های دانش و فناوری

جدول “خروجی‌های دانش و فناوری” بینش‌هایی را در مورد عملکرد ایران در ایجاد، کاربرد و انتشار دانش و فناوری ارائه می‌دهد. این جدول به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود:

1. ایجاد دانش

این بخش توانایی کشور را در تولید نوآوری‌های فکری و تکنولوژیکی اندازه‌گیری می‌کند:

• حق اختراع بر اساس منشأ/میلیارد دلار PPP GDP (۵.۱): تعداد ثبت اختراعات داخلی به ازای هر میلیارد دلار (GDP) با احتساب قدرت خرید، با امتیاز ۵.۱ و رتبه ۳۲ جهانی، نشان می‌دهد که فعالیت‌های اختراع نسبت به تولید اقتصادی کشور متوسط است.
• حق اختراع PCT بر اساس منشأ/میلیارد دلار PPP GDP (۰.۲): به اختراعات ثبت شده از طریق پیمان همکاری ثبت اختراع (PCT)، یک سیستم بین‌المللی ثبت اختراع، اشاره دارد. امتیاز ۰.۲ و رتبه ۴۶ نشان‌دهنده فعالیت بین‌المللی محدود در حوزه اختراع است.
• مدل‌های کاربردی بر اساس منشأ/میلیارد دلار PPP GDP (۴.۶): امتیاز ۴.۶ و رتبه ۱۶، عملکرد خوب در ثبت نوآوری‌ها یا طرح‌های ساده‌تر را نشان می‌دهد.
• مقالات علمی و فنی/میلیارد دلار PPP GDP (۲۳.۵): نشان‌دهنده بهره‌وری متوسط علمی و دانشگاهی است و رتبه ۴۰جهانی را دارد.
• شاخص H-index اسناد قابل استناد (۲۳.۳): کیفیت و تأثیر خروجی تحقیقات (استنادها) را اندازه‌گیری می‌کند و رتبه ۴۰ را دارد.

2. تأثیر دانش

این دسته تأثیر ایجاد دانش بر اقتصاد و جامعه ایران را اندازه‌گیری می‌کند:

• رشد بهره‌وری نیروی کار (۰.۷٪): نشان‌دهنده رشد بهره‌وری پایین است و رتبه ۶۰ جهانی را دارد، که می‌تواند مانع از رقابت اقتصادی شود.
• ارزش‌گذاری یونی‌کورن (% GDP): بدون رتبه یا امتیاز، نشان‌دهنده حضور محدود یا عدم وجود شرکت‌های نوپای میلیارد دلاری (“یونی‌کورن”) است.
• هزینه‌های نرم‌افزار (% GDP، ۰.۷): نشان‌دهنده هزینه‌های نرم‌افزار به عنوان بخشی از GDP است و رتبه ۴۹ را دارد، که نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری متوسط در فناوری‌های دیجیتال است.
• تولید با فناوری بالا (۳۰.۸٪): این امتیاز کشور در خلق های‌تک رتبه ۱۲ را ارائه می‌دهد، این موضوع نشان‌دهنده توانایی‌های قابل توجه در تولید صنعتی پیشرفته است که برای توسعه اقتصادی حیاتی است.

3. انتشار دانش

این بخش انتشار خروجی‌های دانش و فناوری را ارزیابی می‌کند:

• درآمدهای مالکیت معنوی: مقدار این درآمد با ٪۰ و رتبه ۹۵، نشان‌دهنده درآمد ناچیز از مالکیت معنوی در تجارت است.
• پیچیدگی تولید و صادرات (۳۸.۳): پیچیدگی صادرات را اندازه‌گیری می‌کند و رتبه ۷۵ را دارد، که نشان‌دهنده پیچیدگی متوسط در کالاهای صادراتی است.
• صادرات با فناوری بالا: کل تجارت محصولات با فناوری سطح بالا و نوآورانه %۰.۲، است که رتبه ۱۰۷ را نشان می‌دهد، نشان‌دهنده تخصص محدود در صنایع با فناوری بالا است.
• صادرات خدمات ICT ( کل تجارت، ۰.۱۲%): صادرات خدمات ICT حداقل است و رتبه ۱۲۳ را دارد، که نشان‌دهنده عملکرد ضعیف در خدمات دیجیتال است.
• گواهینامه‌های کیفیت ISO 9001/میلیارد دلار: امتیاز (1.3) پایبندی متوسط به استانداردهای کیفیت، رتبه ۱۰۸ را برای کشور نشان می‌دهد، که نشان‌دهنده فضای بهبود در سیستم‌های مدیریت کیفیت گواهی‌شده است.

تحلیل عملکرد ایران و مقایسه با کشورهای خاورمیانه

عملکرد ایران

ایران در رتبه 64 شاخص جهانی نوآوری قرار دارد. نقاط قوت ایران در حوزه پیچیدگی بازار و خروجی‌های دانش و فناوری است. با این حال، در زمینه نهادها، زیرساخت‌ها و پیچیدگی کسب‌وکار عملکرد ضعیفی دارد.

مقایسه با کشورهای خاورمیانه

• امارات متحده عربی (امارات): در رتبه ۳۲ قرار دارد و در حوزه‌های پیچیدگی بازار و زیرساخت‌ها عملکرد خوبی دارد. اما در زمینه نهادها و سرمایه انسانی و تحقیقات عملکرد ضعیفی دارد.
• عربستان سعودی: در رتبه ۵۴ قرار دارد و در حوزه‌های زیرساخت و پیچیدگی بازار عملکرد متوسطی دارد. اما در زمینه پیچیدگی کسب‌وکار و خروجی‌های خلاقانه عملکرد ضعیفی دارد.
• ترکیه: در رتبه ۳۶ قرار دارد و در حوزه خروجی‌های دانش و فناوری عملکرد قوی دارد. اما در زمینه نهادها و پیچیدگی بازار عملکرد ضعیفی دارد.
• قطر: در رتبه ۴۸ قرار دارد و در حوزه پیچیدگی بازار عملکرد خوبی دارد. اما در زمینه نهادها و خروجی‌های دانش و فناوری عملکرد ضعیفی دارد.

نتایج کلیدی برای تعیین نقشه راه آینده

• گرایش‌های منطقه‌ای: امارات متحده عربی در نوآوری کلی و زیرساخت‌ها پیشرو است. ایران در پیچیدگی بازار عملکرد خوبی دارد. ترکیه در خروجی‌های نوآورانه قوی است. عربستان سعودی و قطر در بیشتر حوزه‌ها عملکرد متوسطی دارند، اما در خروجی‌های نوآورانه عقب هستند.
• موقعیت منحصر به فرد ایران: پیچیدگی بازار بالای ایران نشان‌دهنده پتانسیل سرمایه‌گذاری و تجارت قوی است. اما ضعف در نهادها و زیرساخت‌ها مانع از توسعه اکوسیستم نوآوری گسترده‌تر ایران می‌شود.
• فرصت‌ها برای ایران: بهبود نهادها و پیچیدگی کسب‌وکار می‌تواند پتانسیل نوآوری ایران را افزایش دهد. تقویت خروجی‌های خلاقانه و زیرساخت‌ها می‌تواند ایران را به کشورهای پیشرو منطقه نزدیک‌تر کند.