نگاهی به ضرورت سواد دیجیتالی در چشم‌انداز سازمان ملل؛ حاشیه تا متن

باید توجه داشت که راهبردهای موثر برای پرداختن به سواد دیجیتالی و مهارت‌سازی مستلزم سرمایه‌گذاری دولتی و خصوصی در زیرساخت‌های دیجیتالی، چارچوب‌های خط‌مشی و حاکمیت و همچنین آموزش استفاده از فناوری‌های دیجیتالی است.

نسل‌ها، آینه‌ای از تاریخ

خواندن، نوشتن و حساب کردن مهارت‌های اساسی هستند که افراد در مدرسه یاد می‌گیرند و در طول زندگی خود از آنها استفاده می‌کنند. در کشورهای پیشرفته، تجهیزات آموزشی مانند تخته‌سیاه و حتی تخته وایت‌برد جای خود را به ابزارهای پیشرفته مانند Promethean boards داده‌اند.

تخته‌های Promethean در واقع تخته‌های سفید تعاملی هستند که نمایشگرهای لمسی دارند. این نیاز در طول همه‌گیری کووید-۱۹ آشکارتر شد و پذیرش فناوری‌های دیجیتالی و مهارت‌های مرتبط با آنها را برای کشورها ضروری‌تر نشان داد.

شرکت‌ها باید برای همگام شدن با پیشرفت‌های تکنولوژیک، کارکنانی را استخدام کنند که مهارت‌های مناسبی داشته باشند. از هر ۶ متخصص فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) فقط یک نفر و از هر سه فارغ‌التحصیل علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات (STEM) یا science, technology, engineering, and mathematics هم فقط یک نفر زن هستند.

با این حال، نه‌تنها دستیابی به مجموعه مناسبی از مهارت‌های دیجیتالی برای یادگیری و آمادگی نیروی کار مهم است، بلکه برای پرورش جوامع بازتر، فراگیرتر و ایمن‌تر حیاتی به نظر می‌رسد. از طرفی یک برنامه 212 میلیون دلاری به نام تغییر دیجیتال یا «e-Transform» را برای افزایش آموزش، راهنمایی و دسترسی به فناوری‌ها راه‌اندازی کرده است.

نمونه‌هایی از ابتکارات بین‌المللی در زمینه مهارت‌های دیجیتالی

USAID اولین برنامه استراتژی دیجیتال چهارساله خود را در سال ۲۰۲۰ برای دستیابی به اکوسیستم‌های دیجیتالی ایمن و فراگیر در کشورهای در حال توسعه منتشر کرد. همچنین این آژانس در آوریل ۲۰۲۲ طرح اولیه سواد دیجیتالی خود را منتشر کرد که هدف آن افزایش آگاهی در این مورد بود که چگونه سواد دیجیتالی می‌تواند اهداف توسعه جهانی را تحقق بخشد وUSAID می‌تواند چه نقشی در بهبود برنامه‌ها و ابتکارات سواد دیجیتال ایفا کند.

یونسکو با برنامه سواد پروژه پیرسون (Pearson’s Project) همکاری کرده است تا به وضع دستورالعمل‌های سواد دیجیتالی برای سازمان‌های غیردولتی، دولت‌ها و بخش خصوصی کمک کند. همچنین برنامه مشترک آن با مشارکت جهانی EQUALS و سازمان‌های محلی برای افزایش مهارت‌های دیجیتالی و سواد برای زنان و دختران در رواندا، نیجریه و اوگاندا تدارک دیده شده است.

صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف) چارچوب‌های سواد دیجیتالی در سال ۲۰۱۹ را بررسی کرد و درصدد مشارکت با سهامداران متعدد و گسترش تحقیقات خود در مورد این موضوع بود.

سواد دیجیتالی برای همه شهروندان در جهان، چه برای برقراری ارتباط، یافتن شغل، بهره‌مندی از آموزش جامع چه اجتماعی شدن، به یک ضرورت تبدیل شده است. کسب مجموعه مناسبی از مهارت‌های دیجیتالی نه‌تنها برای یادگیری و آمادگی نیروی کار بلکه برای پرورش جوامع بازتر، فراگیرتر و ایمن‌تر نیز حیاتی به نظر می‌رسد.

یادگیری سواد دیجیتالی مانند سایر مهارت‌ها باید از مدرسه شروع شود. با این حال، بسیاری از سیستم‌های آموزشی فاقد زیرساخت‌های مناسب، تجهیزات فنی، معلمان آموزش‌دیده یا معیارهای یادگیری هستند که مانع ادغام موثر سواد دیجیتالی در برنامه‌های درسی می‌شود.

باید توجه داشت که راهبردهای موثر برای پرداختن به سواد دیجیتالی و مهارت‌سازی مستلزم سرمایه‌گذاری دولتی و خصوصی در زیرساخت‌های دیجیتالی، چارچوب‌های خط‌مشی و حاکمیت و همچنین آموزش استفاده از فناوری‌های دیجیتالی است.

نسل‌ها، آینه‌ای از تاریخ

خواندن، نوشتن و حساب کردن مهارت‌های اساسی هستند که افراد در مدرسه یاد می‌گیرند و در طول زندگی خود از آنها استفاده می‌کنند. اما با تکامل جوامع و پیشرفت تکنولوژی، نیازها و خواسته‌های یادگیری یک نسل با نسل بعدی تغییر می‌کند. برنامه‌های درسی در موسسات آموزشی باید با این تغییرات همگام باشد تا واقعیت‌های جدید را منعکس کند. موسسات آموزشی این کار را با حذف محتوای قدیمی، ترکیب رشته‌های جدید و نوآوری با ابزارها و تکنیک‌های آموزشی جدید انجام می‌دهند. در حالی که نسل‌های قبلی آمریکایی، لاتین و مختصرنویسی را یاد می‌گرفتند، نسل‌های فعلی اسپانیایی یا فرانسوی را یاد می‌گیرند و تایپ را تمرین می‌کنند. در بسیاری از مدارس دولتی در سراسر ایالات متحده، خط شکسته دیگر آموزش داده نمی‌شود. اکنون کودکان با استفاده از فناوری‌های جدید مانند تبلت و کامپیوتر، نوشتن و تایپ کردن را تمرین می‌کنند، نه ماشین تحریر. در کشورهای پیشرفته، تجهیزات آموزشی مانند تخته‌سیاه و حتی تخته وایت‌برد جای خود را به ابزارهای پیشرفته مانند Promethean boards داده‌اند.

تخته‌های Promethean در واقع تخته‌های سفید تعاملی هستند که نمایشگرهای لمسی دارند. به عنوان پروژکتور استفاده می‌شوند و از طریق بلوتوث، وای‌فای یا اشتراک‌گذاری صفحه‌نمایش به دسک‌تاپ یا تبلت‌ متصل می‌شوند.

در حالی که شمارش و سواد پایه هنوز هم دو مهارت اساسی یادگیری محسوب می‌شوند، سواد دیجیتالی به عنوان یکی دیگر از مهارت‌های حیاتی زندگی اضافه شده است. در واقع اکنون طبق اعلام مجمع جهانی اقتصاد، سواد دیجیتالی جزو ابزارهای زندگی در قرن بیست و یکم است. فراتر از سواد ابتدایی، مهارت‌های دیجیتالی برای هر شهروند در جهان، چه برای برقراری ارتباط، یافتن شغل، بهره‌مندی از آموزش جامع یا اجتماعی شدن به یک ضرورت تبدیل شده است. بیش از ۹۰ درصد شغل‌های حرفه‌ای در بخش‌های مختلف در اروپا به سطح پایه دانش و درک دیجیتالی نیاز دارد. این نیاز در طول همه‌گیری کووید-۱۹ آشکارتر شد و پذیرش فناوری‌های دیجیتالی و مهارت‌های مرتبط با آنها را برای کشورها ضروری‌تر نشان داد.

شرکت‌ها باید برای همگام شدن با پیشرفت‌های تکنولوژیک، کارکنانی را استخدام کنند که مهارت‌های مناسبی داشته باشند. با این حال، نیروی کار همیشه به مهارت‌های دیجیتالی لازم مجهز نیستند و کسب‌وکارها اغلب برای یافتن استعدادهای واجد شرایط دچار چالش می‌شوند. مهارت‌های دیجیتالی حتی در اقتصادهای پیشرفته نوعی امتیاز محسوب می‎‌شوند؛ به عنوان مثال، شاخص اقتصاد و جامعه دیجیتالی اتحادیه اروپا (DESI) یا Digital Economy and Society Index نشان می‌دهد تقریباً ۴۲ درصد از اروپایی‌ها فاقد مهارت‌های اولیه دیجیتالی هستند، این میزان در بین شاغلان و نیروهای کار ۳۷ درصد است. زنان به‌ویژه در مشاغل مرتبط با فناوری کمتر حضور دارند. از هر ۶ متخصص فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) فقط یک نفر و از هر سه فارغ‌التحصیل علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات (STEM) یا science, technology, engineering, and mathematics هم فقط یک نفر زن هستند.

با این حال، نه‌تنها دستیابی به مجموعه مناسبی از مهارت‌های دیجیتالی برای یادگیری و آمادگی نیروی کار مهم است، بلکه برای پرورش جوامع بازتر، فراگیرتر و ایمن‌تر حیاتی به نظر می‌رسد. هنگامی که مردم با زیرساخت‌های دیجیتالی تعامل دارند، باید از خطرات حریم خصوصی و داده‌ها و همچنین چالش‌های امنیت سایبری (به عنوان مثال، حملات باج‌افزار و فیشینگ) آگاه باشند. بنابراین، سواد دیجیتالی شامل حل چالش‌های امنیتی و ایمنی ایجادشده به وسیله فناوری نیز هست. در عین حال، با افزایش اقتدارگرایی دیجیتالی، اطلاعات نادرست و محدودیت‌ آزادی‌های شخصی، حفظ چارچوب ارزشی برای تحول دیجیتالی به همان اندازه اهمیت دارد.

زنجیره به‌هم‌پیوسته

«سواد دیجیتالی» دقیقاً شامل چه چیزی است؟ تعاریف زیادی برای این مفهوم وجود دارد. اما می‌توان آن را به توانایی استفاده از فناوری‌های دیجیتالی- اعم از سخت‌افزار و نرم‌افزار- به صورت ایمن و مناسب تعبیر کرد. به گفته سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو)، این نوع سواد شایستگی‌هایی مانند استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات، پردازش اطلاعات و تعامل با رسانه‌ها یا شبکه‌های اجتماعی را دربر می‌گیرد. با این حال، مهارت‌های دیجیتالی در خلأ وجود ندارند و با قابلیت‌های دیگر مانند سواد عمومی و حساب، مهارت‌های اجتماعی و عاطفی، تفکر انتقادی، حل مسائل پیچیده و توانایی همکاری در تعامل هستند. مهارت‌های دیجیتالی هم درجات مختلفی از پیچیدگی دارند. بر اساس اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU) یا International Telecommunication Union، مهارت‌های دیجیتالی در امتداد زنجیره‌ای از پایه تا متوسط و پیشرفته وجود دارند. مهارت‌های دیجیتالی پایه عبارت‌اند از: استفاده موثر از سخت‌افزار (مانند تایپ یا کار با فناوری صفحه ‌نمایش لمسی)، نرم‌افزار (مانند نرم‌افزار ورد و مشابه آن، سازماندهی فایل‌ها در لپ‌تاپ و مدیریت تنظیمات حریم خصوصی در تلفن‌های همراه) و کارهای اینترنتی مانند، ایمیل، استفاده از مرورگرهای اینترنت یا تکمیل فرم آنلاین). مهارت‌های دیجیتالی متوسط عبارت از توانایی ارزیابی انتقادی فناوری یا ایجاد محتواست. این موارد به عنوان «مهارت‌های آماده برای کار» شناخته می‌شوند و کار با نرم‌افزارهای گرافیکی برای انتشارات، طراحی گرافیک دیجیتالی و بازاریابی دیجیتالی را شامل می‌شوند. در نهایت، متخصصان از مهارت‌های دیجیتالی پیشرفته در حرفه‌هایی ICT مانند برنامه‌نویسی کامپیوتر و مدیریت شبکه استفاده می‌کنند. بسیاری از مشاغل بخش فناوری اکنون به مهارت‌های دیجیتالی پیشرفته مرتبط با نوآوری‌هایی مانند هوش مصنوعی (AI)، داده‌های کلان، پردازش زبان طبیعی، امنیت سایبری، اینترنت اشیا (IoT)، توسعه نرم‌افزار و کارآفرینی دیجیتالی نیاز دارند.

سواد دیجیتالی مانند سایر مهارت‌ها و شایستگی‌ها باید از مدرسه شروع شود. اما بسیاری از سیستم‌های آموزشی برای آموزش این مهارت‌ها به کودکان مجهز نیستند. چون فاقد زیرساخت‌های مناسب، تجهیزات فنی، معلمان آموزش‌دیده، برنامه درسی یا معیارهای یادگیری‌اند. این شکاف در کشورهای در حال توسعه عمیق‌تر است. یک مطالعه در سال ۲۰۲۰ که در شیلی، اکوادور، مکزیک و پرو انجام شد، مهارت‌های دیجیتالی معلمان و آمادگی برای یادگیری از راه دور را ارزیابی کرد. این مطالعه نشان داد ۳۹ درصد از معلمان تنها قادر به انجام وظایف اولیه، ۴۰ درصد قادر به انجام وظایف اولیه و استفاده از اینترنت برای مرورگرها یا ارسال ایمیل و تنها ۱۳ درصد از معلمان قادر به انجام کارهای پیچیده‌تر هستند.
علاوه بر این، افزایش سواد دیجیتالی فراتر از دسترسی به رایانه، تلفن هوشمند یا تبلت است. با وجود اینکه نزدیک به نیمی از جهان هنوز آفلاین هستند، حتی تامین سخت‌افزار به‌تنهایی هم برای کسب سواد دیجیتالی کافی نخواهد بود. یعنی به فراتر از ۴۲۸ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری برای پر کردن شکاف پوشش دیجیتالی نیاز داریم. به‌علاوه اطلاعات کمی درباره کل سرمایه‌گذاری یا تقاضا برای پرداختن به این موضوع وجود دارد. همچنین مدل‌های بدیلی برای ارائه سواد دیجیتالی به‌ویژه در جوامع آسیب‌پذیر و غیرمرتبط وجود دارد که از جمله آنها می‌توان به پاسخ صوتی تعاملی (IVR) یا interactive voice response، دستگاه‌های قدرت‌گرفته از انرژی خورشیدی، یادگیری قابل دانلود و تلفن‌های ویژه یا feature phones (دارای امکاناتی مانند سیستم‌عامل) اشاره کرد. ولی با وجود نوآوری‌های فراوان در این فضا، شواهد کمی در دست است که نشان دهد کدام موثر است یا کدام می‌تواند مقیاس‌پذیر باشد.

اقدامات چندجانبه

نیاز به تجهیز نسل کنونی و آینده به مهارت‌های لازم در اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد (SDGs) یا sustainable development goals گنجانده شده است. سازمان ملل متحد مطابق ذیل هدف چهارم که «آموزش باکیفیت» است، کشورها را تشویق می‌کند تا تعداد جوانان و بزرگسالان دارای مهارت‌های مرتبط با بازار کار را افزایش دهند. به طور خاص، شاخص ۴.۴.۱ از دولت‌ها می‌خواهد ابتدا تعداد جوانان و بزرگسالان دارای مهارت‌های ICT را اندازه‌گیری کنند.

در این راستا، سازمان‌های بین‌المللی، بخش خصوصی و دولت‌های ملی دست به ابتکاراتی در زمینه سواد دیجیتالی زده‌اند. برای مثال، چارچوب‌های اختصاص‌یافته برای سنجش مهارت‌های دیجیتالی، بخش‌های مختلف اجتماعی از جمله مدارس ابتدایی و متوسطه، ساختارهای دولتی و صنایع خاص را هدف قرار می‌دهند. مرتبط‌ترین چارچوب‌ها عبارت‌اند از: جعبه ابزار دیجیتالی ITU، بررسی شاخص مهارت‌های دیجیتالی یورواستات (Eurostat) و چارچوب صلاحیت دیجیتال ۲.۰ اتحادیه اروپا برای شهروندان. علاوه بر این، چارچوب DQ 24 یک چارچوب بین‌المللی پیشرو را برای ارتقای سواد دیجیتالی و مهارت‌های دیجیتالی در سراسر جهان جمع‌آوری می‌کند.

سواد دیجیتالی هم یک موضوع بین‌المللی و هم محلی است. کشورها و مناطق برای برآوردن نیازها و زمینه‌های منحصربه‌فرد خود به رویکردهای مناسب نیاز دارند. برخی از دولت‌ها در حال تنظیم برنامه‌های استراتژیک برای افزایش سواد دیجیتالی شهروندان هستند، البته برای اهداف متفاوت. به عنوان مثال، جمهوری کره تقویت مهارت‌های دیجیتالی در مقامات اداری دولتی را برای بهبود کارایی در ارائه خدمات عمومی در اولویت قرار داده است. عمان از برنامه درسی سواد دیجیتالی مایکروسافت به منظور بهبود نیروی کار صنعت ICT و آماده‌سازی جوانان برای اشتغال استفاده کرده است. در سال ۲۰۱۹، دولت اوکراین یک پلتفرم ملی آموزش دیجیتالی به نام آموزش دیجیتالی Diia راه‌اندازی کرد که بیش از ۷۵ دوره و مواد آموزشی را به شهروندان خود ارائه می‌دهد. اتحادیه اروپا از طریق دستور کار مهارت‌های خود، هدفی تعیین کرده است که تا سال ۲۰۲۵، هفتاد درصد بزرگسالان از مهارت‌های پایه دیجیتالی برخوردار باشند و درصد نوجوانانی را که در زمینه کامپیوتر و سواد دیجیتالی ضعیف عمل می‌کنند، از ۳۰ درصد در سال ۲۰۱۹ به ۱۵ درصد تا سال ۲۰۳۰ کاهش دهد. غنا با برنامه بانک جهانی به نام «ابتکار اقتصاد دیجیتالی برای آفریقا» همکاری کرده است. از طرفی یک برنامه 212 میلیون دلاری به نام تغییر دیجیتال یا «e-Transform» را برای افزایش آموزش، راهنمایی و دسترسی به فناوری‌ها راه‌اندازی کرده است.

نمونه‌هایی از ابتکارات بین‌المللی در زمینه مهارت‌های دیجیتالی

USAID اولین برنامه استراتژی دیجیتال چهارساله خود را در سال ۲۰۲۰ برای دستیابی به اکوسیستم‌های دیجیتالی ایمن و فراگیر در کشورهای در حال توسعه منتشر کرد. همچنین این آژانس در آوریل ۲۰۲۲ طرح اولیه سواد دیجیتالی خود را منتشر کرد که هدف آن افزایش آگاهی در این مورد بود که چگونه سواد دیجیتالی می‌تواند اهداف توسعه جهانی را تحقق بخشد وUSAID می‌تواند چه نقشی در بهبود برنامه‌ها و ابتکارات سواد دیجیتال ایفا کند.

یونسکو با برنامه سواد پروژه پیرسون (Pearson’s Project) همکاری کرده است تا به وضع دستورالعمل‌های سواد دیجیتالی برای سازمان‌های غیردولتی، دولت‌ها و بخش خصوصی کمک کند. از سویی یونسکو می‌تواند در زمان پیگیری پروژه‌های سواد دیجیتالی از آنها استفاده کند. موسسه فناوری‌های اطلاعاتی در آموزش یونسکو (IITE) یا Institute for Information Technologies in Education میزبان رویدادهای بحث و گفت‌وگو است که برنامه‌های آموزشی را به مربیان و مدارس ارائه و از سیاست‌های آموزشی سواد دیجیتالی حمایت می‌کند. سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) یا Organization for Economic Cooperation and Development یک برنامه برای ارزیابی دانشجویان بین‌المللی (PISA) یا Program for International Student Assessment تهیه کرده است. در این برنامه، گزارشی در مورد دسترسی به فناوری دیجیتالی ارائه شده و شامل طرح‌هایی برای مبارزه با شکاف‌های دیجیتالی رو به رشد است. علاوه بر این، پروژه Going Digital مربوط به OECD به سیاست‌گذاران توضیح می‌دهد که چرا توسعه دیجیتالی اهمیت زیادی دارد.
ITU پروژه‌هایی را در سراسر جهان با محوریت شمول دیجیتال اجرا می‌کند و در این مسیر از «مراکز تحول دیجیتال»، «دهکده‌های هوشمند» و دیجیتالی کردن خدمات دولتی کمک می‌گیرد. علاوه بر این،ITU و سیستم‌های سیسکو برای رفع شکاف‌های مهارت‌های دیجیتالی و سواد در کشورهای در حال توسعه شریک شده‌اند.

گروه توسعه داده بانک جهانی برای گسترش دسترسی و ترویج مهارت‌های توسعه دیجیتالی در بخش‌های مختلف اجرا شد. در گزارش توسعه جهانی ۲۰۲۱ با عنوان داده‌ها برای زندگی بهتر، بانک جهانی به کمپین‌ها و استراتژی‌های سواد دیجیتال توصیه‌هایی کرده است. این گزارش در سال ۲۰۰۶ برای حمایت از سواد دیجیتالی بر اساس پروژه‌های متعدد در چندین منطقه تدوین شد. همچنین برنامه مشترک آن با مشارکت جهانی EQUALS و سازمان‌های محلی برای افزایش مهارت‌های دیجیتالی و سواد برای زنان و دختران در رواندا، نیجریه و اوگاندا تدارک دیده شده است.

صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف) چارچوب‌های سواد دیجیتالی در سال ۲۰۱۹ را بررسی کرد و درصدد مشارکت با سهامداران متعدد و گسترش تحقیقات خود در مورد این موضوع بود. تاکنون، یونیسف گزارش‌هایی را درباره طرح‌های سواد دیجیتالی بررسی و منتشر کرده، اما اهداف و منابع مرتبط را در برنامه‌های آموزشی مختلف خود گنجانده است. هدف DO4Africa گسترش نوآوری و پروژه‌های دیجیتالی در این قاره، به کمک روش‌هایی مانند ترویج سواد دیجیتالی است.

حرف آخر

دیجیتالی شدن دیگر یک موضوع جزئی نیست، بلکه همه بخش‌ها و بازیگران را دربر می‌گیرد. در این راستا، «آینده از قبل اینجاست» و سرمایه‌گذاری در برنامه‌های سواد دیجیتالی برای ایجاد رهبری جهانی در عصر دیجیتال بسیار مهم است. برآورده کردن تقاضاهای دیجیتالی و حمایت از انتقال دیجیتالی در سراسر جهان، برای برنامه‌ریزی توسعه جهانی و پیشرفت به سوی آینده‌ای آزاد، پایدار و عادلانه ضروری است. در دنیایی که به طور فزاینده‌ای آنلاین است، دسترسی به فناوری‌ها و مهارت‌های دیجیتالی مناسب برای توسعه، امنیت و شمول کشورها حیاتی خواهد بود.

منبع: سی‌اس آی‌اس